ازحضرت امام رضا (عليه السلام) منقولست كه هر كه سه روز از آخر ماه شعبان روزه بدارد و به ماه مبارك رمضان وصل كند حق تعالى ثواب روزه دو ماه متوالى براى او بنويسيد و ابَوُالصّلت هَروى روايت كرده است كه در جمعه آخر ماه شعبان به خدمت حضرت امام رضا (عليه السلام) رفتم ؛ حضرت فرمود كه اى ابوالصَّلْت اكثَر ماه شعبان رفت و اين جمعه آخر آن است پس تدارك و تلافى كن در آن چه از اين ماه مانده است تقصيرهايى را كه در ايام گذشته اين ماه كرده اى و بر تو باد كه رُو آورى بر آنچه نافع است براى تو و دعا و استغفار بسيار كن و تلاوت قرآن مجيد بسيار كن و توبه كن به سوى خدا از گناهان خود تا آنكه چون ماه مبارك درآيد خالص گردانيده باشى خود را براى خدا و مگذار در گردن خود امانت و حق كسى را مگر آنكه ادا كنى و مگذار در دل خود كينه كسى را مگر آنكه بيرون كنى و مگذار گناهى را كه مى كرده اى مگر آنكه ترك كنى و از خدا بترس و توكل كن بر خدا در پنهان و آشكار امور خود و هر كه بر خدا توكل كند خدا بس است او را و بسيار بخوان در بقيه اين ماه اين دعا را :
اَللّهُمَّ اِنْ لَمْ تَكنْ غَفَرْتَ لَنا
خدايا اگر در آن قسمت از ماه شعبان که گذشته
فيما مَضى مِنْ شَعْبانَ فَاغْفِرْ لَنا فيما بَقِىَ مِنْهُ
ما را نيامرزيده اى در آن قسمت که از اين ماه مانده بيامرزمان
بدرستى كه حقّ تعالى در اين ماه آزاد مى گرداند بندهاى بسيار از آتش جهنّم براى حرمت ماه مبارك رمضان و شيخ از حارث بن مُغَيرَه نَضْرى روايت كرده كه حضرت صادق (عليه السلام) مى خواند در شب آخر شعبان و شب اوّل ماه رمضان :
اَللّهُمَّ اِنَّ هذَا الشَّهْرَ الْمُبارَك الَّذى اُنْزِلَ فيهِ الْقُرآنُ
خدايا اين ماه مبارکى که قرآن در آن نازل گشته آن قرآنى که
وَ جُعِلَ هُدىً لِلنّاسِ وَ بَيناتٍ مِنَ الْهُدى وَالْفُرْقانِ قَدْ حَضَرَ فَسَلِّمْنا
راهنماى مردم گرديده و نشانه هاى روشنى از راهبرى و جدا کردن ميان حق و باطل است فرا رسيده پس ما را در اين ماه
فيهِ وَ سَلِّمْهُ لَنا وَ تَسَلَّمْهُ مِنّا فى يسْرٍ مِنْك وَ عافِيةٍ يا مَنْ اَخَذَ الْقَليلَ
سالم بدار و آن را در حال آسانى و تندرستى از ما بگير اى که بگيرد اندک را
وَ شَكرَ الْكثيرَ اِقْبَلْ مِنِّى الْيسيرَ اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُك اَنْ تَجْعَلَ لى اِلى
و بسيار قدردانى کند، اين طاعت اندک را از من بپذير خدايا از تو خواهم که براى من بسوى هر
كلِّ خَيرٍ سَبيلاً وَ مِنْ كلِّ ما لا تُحِبُّ مانِعاً يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ يا مَنْ
کار خيرى راهى و از هر چه دوست ندارى سر را هم مانعى قرار دهى اى مهربانترين مهربانان اى که
عَفا عَنّى وَ عَمّا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّيئاتِ يا مَنْ لَمْ يؤاخِذْنى
گذشتى از من و از آن کارهاى زشتى که در پنهانى کردم اى که مرا به سبب دست زدن
بِارْتِكابِ الْمَعاصى عَفْوَك عَفْوَك عَفْوَك ياكريمُ اِلهى
به گناهان نگيرى گذشت ، گذشت ، گذشت تو را خواهانم اى بزرگوار خدايا
وَ عَظْتَنى فَلَمْ اَتَّعِظْ وَ زَجَرْتَنى عَنْ مَحارِمِك فلَمْ اَنْزَجِرْ فَما عُذْرى
مرا پند دادى ولى من پند نگرفتم و از کارهاى حرام خود بازم داشتى ولى من بازنايستادم پس چه عذرى
فَاعْفُ عَنّى يا كريمُ عَفْوَك عَفْوَك اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُك الرّاحَةَ عِنْدَ
به درگاهت دارم اى کريم از من گذشت کن که عفوت و گذشتت را خواهانم خدايا از تو درخواست دارم آسودگى هنگام
الْمَوْتِ وَالْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسابِ عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبدِك فَلْيحْسُنِ
مرگ و گذشت در وقت حساب را بزرگ است گناه از بنده ات پس بايد گذشت
التَّجاوُزُ مِنْ عِنْدِك يااَهْلَ التَّقْوى وَ يا اَهْلَ الْمَغْفِرَةِ عَفْوَك عَفْوَك
از جانب تو نيز نيکو باشد اى شايسته پرهيزگارى و اى شايسته آمرزش عفوت و گذشتت را خواهانم
اَللّهُمَّ اِنّى عَبْدُك بْنُ عَبْدِك بْنُ اَمَتِك ضَعيفٌ فَقيرٌ اِلى رَحْمَتِك
خدايا من بنده و فرزند بنده و فرزند کنيز تواءم ناتوان و نيازمند مهر تو هستم
وَ اَنْتَ مُنْزِلُ الْغِنى والْبَرَكةِ عَلَى الْعِبادِ قاهِرٌ مُقْتَدِرٌ اَحْصَيتَ
و تويى که دارايى و برکت بر بندگانت فرو فرستى و تو چيره و توانايى کارهاى بندگانت را
اَعمالَهُمْ وَ قَسَمْتَ اَرْزاقَهُمْ وَ جَعَلْتَهُمْ مُخْتَلِفَةً اَلْسِنَتُهُمْ وَ اَلْوانُهُمْ
شماره دارى و روزيشان را قسمت کرده و زبانها و رنگهاشان را متفاوت کردى
خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ وَ لا يعْلَمُ الْعِبادُ عِلْمَك وَ لا يقْدِرُ الْعِبادُ قَدْرَك
آفرينشى پس از آفرينش ديگر و بندگانت دانش تو را ندارند و قدر تو را ندانند
وَكلُّنا فَقيرٌ اِلى رَحْمَتِك فَلا تَصْرِفْ عَنّى وَجْهَك وَاجْعَلْنى مِنْ
و همه ما نيازمند رحمتت هستيم پس اى خدا رو از من مگردان و مرا در کردار
صالِحى خَلْقِك فِى الْعَمَلِ وَالاْمَلِ وَالْقَضاَّءِ وَالْقَدَرِ اَللّهُمَّ اَبْقِنى
و آرزو و امور مربوط به قضا و قدر از شايستگان خلق خويش قرارم ده خدايا زنده ام بدار
خَيرَ الْبَقاَّءِ وَ اَفْنِنى خَيرَ الْفَناَّءِ عَلى مُوالاةِ اَوْلِياَّئِك وَ مُعاداةِ اَعْداَّئِك
به بهترين وضع زندگى و بميرانم به بهترين مردن (يعنى ) با دوستى دوستانت و دشمنى با دشمنانت
وَ الرَّغْبَةِ اِلَيك وَ الرَّهْبَةِ مِنْك وَالْخُشُوعِ وَالْوَفاءِ وَالتَّسْليمِ لَك
و رغبت به درگاهت و ترس و خشوع از تو و وفادارى و تسليم بودن در برابرت
وَالتَّصْديقِ بِكتابِك وَاتِّباعِ سُنَّةِ رَسُولِك اَللّهُمَّ ما كانَ فى قَلْبى
و تصديق کردن کتاب تو (قرآن ) و پيروى از روش پيغمبرت خدايا آنچه در دل دارم
مِنْ شَك اَوْ رَيبَةٍ اَوْ جُحُودٍ اَوْ قُنُوطٍ اَوْ فَرَحٍ اَوْ بَذَخٍ اَوْ بَطَرٍ اَوْ
از شک و ترديد يا انکار يا نااميدى يا خوشى يا گردن فرازى يا اسراف در خوشگذرانى يا
خُيلاَّءَ اَوْ رِياَّءٍ اَوْ سُمْعَةٍ اَوْ شِقاقٍ اَوْ نِفاقٍ اَوْ كفْرٍ اَوْ فُسُوقٍ اَوْ
خودبينى يا خودنمايى يا شهرت جويى يا ايجاد دو دستگى يا دورويى يا کفر يا فسق يا
عِصْيانٍ اَوْ عَظَمَةٍ اَوْ شَىءٍ لا تُحِبُّ فَاَسْئَلُك يا رَبِّ اَنْ تُبَدِّلَنى
گناه يا بزرگ طلبى يا چيزهاى ديگرى که تو دوست ندارى پس اى پروردگارا از تو خواهم که آنرا تبديل کنى
مَكانَهُ ايماناً بِوَعْدِك وَ وَفآءً بِعَهْدِك وَ رِضاً بِقَضاَّئِك وَ زُهْداً فِى
به ايمان به وعده ات و وفادارى به پيمانت و خوشنودى به قضاء و قَدرت و پارسايى در
الدُّنْيا وَ رَغْبَةً فيما عِنْدَك وَ اَثَرَةً وَ طُمَاْنينَةً وَ تَوْبَةً نَصُوحاً اَسْئَلُك
دنيا و اشتياق بدانچه نزد تو است و فضيلتى و آرامشى و توبه خالص ، اين را از تو خواهم
ذلِك يا رَبَّ الْعالَمينَ اِلهى اَنْتَ مِنْ حِلْمِك تُعْصى وَ مِنْ كرَمِك
اى پروردگار جهانيان خدايا تو را بخاطر بردباريت نافرمانى کنند و به طمع جود و کرمت
وَ جُودِك تُطاعُ فَكانَّك لَمْ تُعْصَ وَ اَنَا وَ مَنْ لَمْ يعْصِك سُكانُ اَرْضِك
اطاعت کنند پس گويا نافرمانيت نکرده اند و من با کسانى که نافرمانيت نکردند همه ساکنان زمين توئيم
فَكنْ عَلَينا بِالْفَضْلِ جَواداً وَ بِالْخَيرِ عَوّاداً يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ وَ صَلَّى
تو بر ما به فضل خويش بخشنده باش و به نيکويى بازگردنده اى مهربانترين مهربانان و درود
اللّهُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِهِ صَلوةً داَّئِمَةً لا تُحْصى وَ لا تُعَدُّ وَ لا يقْدِرُ
خدا بر محمد و آل او درودى هميشگى که به شماره و عدد درنيايد و اندازه اش
قَدْرَها غَيرُك يا اَرْحَمَ الرّاحِمينَ
نتواند جز تو اى مهربانترين مهربانان
فصل سوّم
در فضيلت مبارك رمضان
شيخ صدوق به سند معتبره روايت كرده از حضرت امام رضا (عليه السلام) از پدران بزرگوار خود از حضرت اميرالمؤ منين (عليه و على اولاده السلام) كه فرمود : خطبه اى خواند براى ما روزى حضرت رسول خدا (صَلَّى اللَّهِ عَلِيهِ وَ آله) پس فرمود : اَيها النّاس بدرستى كه رو كرده است به سوى شما ماه خدا با بركت و رحمت و آمرزش. ماهى است كه نزد خدا بهترين ماه ها است و روزهايش بهترين روزها است و شب هايش بهترين شب ها است و ساعت هايش بهترين ساعتها است و آن ماهي است كه خوانده اند شما را در آن بسوى ضيافت خدا و گرديده ايد در آن از اهل كرامت خدا . نَفَسهاى شما در آن ثواب تسبيح دارد و خواب شما ثواب عبادت دارد و عملهاى شما در آن مقبول است و دعاهاى شما در آن مستجاب است . پس سؤ ال كنيد از پروردگار خود به نيت هاى درست و دل هاى پاكيزه از گناهان و صفات ذميمه كه توفيق دهد شما را براى روزه داشتن آن و تلاوت كردن قرآن در آن .
به درستى كه شقى و بد عاقبت كسى است كه محروم گردد از آمرزش خدا در اين ماه عظيم و ياد كنيد به گرسنگى و تشنگى شما در اين ماه تشنگى و گرسنگى روز قيامت را و تَصدّق كنيد بر فقيران و مسكينان خود و تعظيم نمائيد پيران خود را و رحم كنيد كودكان خود را و نوازش نمائيد خويشان خود را و نگاه داريد زبان هاى خود را از آنچه نبايد گفت و بپوشيد ديدهاى خود را از آنچه حلال نيست شما را در نظر كردن به سوى آن و بازداريد گوش هاى خود را از آنچه حلال نيست شما را شنيدن آن و مهربانى كنيد با يتيمان مردم تا مهربانى كنند بعد از شما با يتيمان شما و بازگشت كنيد به سوى خدا از گناهان خود و بلند كنيد دست هاى خود را به دعا در اوقات نمازهاى خود ، زيرا كه وقت نمازها بهترين ساعت ها است كه نظر مى كند حق تعالى در اين اوقات به رحمت به سوى بندگان خود و جواب مى گويد ايشان را هرگاه او را مناجات كند و لبّيك مى گويد ايشان را هرگاه او را ندا كنند و مستجاب مى گرداند هرگاه او را بخوانند اى گروه مردمان . به درستى كه جان هاى شما در گروِ كرده هاى شما است ، پس از گرو به در آوريد به طلب آمرزش از خدا و پشت هاى شما گرانبار است از گناهان شما ، پس سبك گردانيد آنها را به طول دادن سجده ها و بدانيد كه حق تعالى سوگند ياد كرده است به عزّت و جلال خود كه عذاب نكند نمازگذارندگان و سجده كنندگان در اين ماه را و نترساند ايشان را به آتش جهنم در روز قيامت .
ايها النّاس هر كه از شما افطار دهد روزه دار مؤمنى را در اين ماه از براى او خواهد بود نزد خدا ثواب بنده آزاد كردن و آمرزش گناهان گذشته . پس بعضى از اصحاب گفتند : يا رسول الله همه ما قدرت بر آن نداريم . حضرت فرمود : بپرهيزيد از آتش جهنم به افطار فرمودن روزه داران اگرچه به نصف دانه خرما باشد و اگر چه به يك شربت آبى باشد ؛ به درستى كه خدا اين ثواب را مى دهد كسى را كه چنين كند اگر قادر بر زياده از اين نباشد .
اَيها النّاسُ هر كه خُلْق خود را در اين ماه نيكو گرداند بر صراط آسان بگذرد در روزى كه قدم ها بر آن لغزد و هر كه سبك گرداند در اين ماه خدمت غلام و كنيز خود را ، خدا در قيامت حساب او را آسان گرداند و هر كه در اين ماه شرّ خود را از مردم باز دارد ، حق تعالى غضب خود را در قيامت از او باز دارد و هر كه در اين ماه يتيم بى پدرى را ، گرامى دارد خدا او را در قيامت گرامى دارد و هر كه در اين ماه صله و احسان كند با خويشان خود خدا وَصل كند او را به رحمت خود در قيامت و هر كه در اين ماه قطع احسان از خويشان خود بكند ، خدا در قيامت قطع رحمت از او كند و هر كه نماز سنّتى در اين ماه بكند خدا براى او برات بيزارى از آتش جهنم بنويسد و هر كه در اين ماه نماز واجبى را ادا كند خدا عطا كند به او ثواب هفتاد نماز واجب كه در ماه هاى ديگر كرده شود و هر كه در اين ماه بسيار بر من صلوات فرستد خدا سنگين گرداند ترازوى عمل او را در روزى كه ترازوهاى اعمال سبك باشد و كسى كه يك آيه از قرآن در اين ماه بخواند ثواب كسى دارد كه در ماه هاى ديگر ختم قرآن كرده باشد .
اَيها النّاسُ بدرستى كه درهاى بهشت در اين ماه گشاده است پس سؤ ال كنيد از پروردگار كه آن را به روى شما نبندد ؛ و درهاى جهنّم در اين ماه بسته است . پس سؤ ال كنيد از پروردگار تبارك و تعالى به تلاوت كردن قرآن مجيد در شب ها و روزهاى اين ماه و به ايستادن به نماز و جِدّ و جَهد كردن در عبادت و بجا آوردن نمازها در اوقات فضيلت و كثرت استغفار و دعا .
فَعَنِ الصّادِقِ عليه السلام : اَنَّهُ مَنْ لَمْ يغْفَرْ لَهُ فى شَهْرِ
امام صادق عليه السلام فرمود: هر که در ماه رمضان آمرزيده نشود
رَمَضانَ لَمْ يغْفَرْ لَهُ اِلى قابِلٍ اِلاّ اَنْ يشْهَدَ عَرَفَةَ
تا سال آينده آمرزيده نشود مگر آنکه در عرفات حاضر شود
و نگاه دارد خود را از چيزهايى كه خدا حرام كرده است و از افطار كردن بر چيزهاى حرام و رفتار كن به نحوى كه مولاى ما حضرت صادق (عليه السلام) وصيت نموده و فرموده هرگاه روزه دارى ، مى بايد كه روزه داري گوش و چشم و مو و پوست و جميع اعضاى تو ، يعنى از محرّمات بلكه از مكروهات و فرمود بايد كه روزِ روزه داري تو مانند روزِ افطار تو نباشد و نيز فرموده كه روزه نه همين ترك از خوردن و آشاميدن است ؛ بلكه بايد در روز روزه نگاه داريد زبان خود را از دروغ و بپوشانيد ديده هاى خود را از حرام و با يكديگر نزاع مكنيد و حَسَد مبريد و غيبت مكنيد و مجادله مكنيد و سوگند دروغ مخوريد بلكه سوگند راست نيز و دشنام مدهيد و فحش مگوئيد و ستم مكنيد و بى خردى مكنيد و دلتنگ مشويد و غافل مشويد از ياد خدا و از نماز و خاموش باشيد از آنچه نبايد گفت و صبر كنيد و راستگو باشيد و دورى كنيد از اهل شرّ و اجتناب كنيد از گفتار بد و دروغ و افتراء و خصومت كردن با مردم و گمان بد بردن و غيبت كردن و سخن چينى كردن و خود را مُشْرِف به آخرت دانيد و منتظر فَرَج و ظُهور قائم آل محمّد (عليه السلام) باشيد و آرزومند ثوابهاى آخرت باشيد و توشه اعمال صالحه براى سفر آخرت برداريد .
بر شما باد به آرام دل و آرام تن و خضوع و خشوع و شكستگى و مذلّت مانند بنده اى كه از آقاى خود ترسد و ترسان باشيد از عذاب خدا و اميدوار باشيد رحمت او را و بايد پاك باشد اى روزه دار دل تو از عيبها و باطن تو از حيله ها و مكرها و پاكيزه باشد بدن تو از كثافتها و بيزارى بجوى به سوى خدا از آنچه غير اوست و در روزه ولايت خود را خالص گردانى از براى او و خاموش باشى از آنچه حق تعالى نهى كرده است تو را از آن در آشكارا و پنهان و بترسى از خداوند قهار آنچه سزاوار ترسيدن او است در پنهان و آشكار و ببخشى روح و بدن خود را به خداى عزّوجلّ در ايام روزه خود و فارغ گردانى دل خود را از براى محبّت او و ياد او و بدن خود را به كارفرمائى در آنچه خدا تو را امر كرده است به آن و خوانده است به سوى آن اگر همه اينها را به عمل آورى آنچه سزاوار روزه داشتن است به عمل آورده اى و فرموده خدا را اطاعت كرده اى و آنچه كم كنى از آنها كه بيان كردم از براى تو به قدر آن از روزه تو كم مى شود از فضل آن و ثواب آن .
به درستى كه پدرم گفت : رسول خدا (صَلَّى اللَّهِ عَلِيهِ وَ آله) شنيد كه زنى در روز روزه اى جاريه خود را دشنام داد . حضرت طعامى طلبيد . آن زن را گفت بخور زن . زن گفت من روزه ام . فرمود : چگونه روزه اى كه جاريه خود را دشنام دادى . روزه فقط همين نخوردن و نياشاميدن تنها نيست . به درستى كه حق تعالى روزه را حجابى گردانيده است از ساير امور قبيحه . از كردار بد و گفتار بد . چه بسيار كمند روزه داران و چه بسيارند گرسنگى كشندگان و حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام) فرمود كه چه بسيار روزه دارى كه بهره اى نيست او را از روزه به غير از تشنگى و گرسنگى و چه بسيار عبادت كننده اى كه نيست او را بهره اى از عبادت به غير تَعَب . اى خوشا خواب زيركان كه بهتر از بيدارى و عبادت احمقان است و خوشا افطار كردن زيركان كه بهتر از روزه داشتن بى خردان است .
و روايت شده از جابربن يزيد از حضرت امام محمد باقر (عليه السلام) كه حضرت رسول (صَلَّى اللَّهِ عَلِيهِ وَ آله) به جابر بن عبدالله فرمود : اى جابر اين ماه رمضان است ، هر كه روزه بدارد روز آن را و بايستد به عبادت پاره اى از شبش را و باز دارد از حرام شكم و فَرْج خود را و نگاه دارد زبان خود را ، بيرون رود از گناهان خود مثل بيرون رفتن او از ماه . جابر گفت يا رسول اللّه چه نيكو است اين حديث كه فرمودى ، فرمود : اى جابر چقدر سخت است اين شرطهايى كه نمودم و بالجمله اعمال اين ماه شريف در دو مطلب و يك خاتمه ذكر مى شود.
در اعمال مشتركه ماه رمضان
اعمال مشتركه اين ماه چهار قسم است :
قسم اوّل : اعمالى است كه در هر شب و روز اين ماه بجا آورده مى شود