در این قسمت در پی آنیم که گزیدهای از کتابهای زیارت را به خوانندگان عزیزبنماییم.
برخی از این گونه کتابها، نزد همگان شناخته شده و مورد استفاده روزانه ماست;همچون مفاتیح، که در بیان زیارتنامهها و آداب زیارات است.
آنچه در اینجا میآید، کتابهایی است که میتواند مورد استفاده همه باشد. این کتابها معمولا به زبان فارسی و در سالهای اخیر نگاشته شده است.
نگارنده بیش از سیصد و پنجاه عنوان کتاب در موضوع زیارت را به دست آورده، کهمستقیم و یا غیرمستقیم در این باره است.
کتابهای معرفی شده به تبیین فلسفه زیارت، آداب آن، زیارتگاهها، ثواب زیارت،پاسخ به شبهات و اعتقادات مخالفان زیارت از جمله وهابیها ، شرح و تفسیربرخی زیارتها، خاطرات و سفرنامههاست.
بازیابی این کتابها با همکاری پژوهشکده باقرالعلوم(ع) و کتابخانه آیهاللهمرعشی نجفی میسر شد. همگان میتوانند به مراکز مزبور مراجعه کرده، کتابهایبیشتری بیابند; کتابهایی که گاه دستنویس و مفید برای پژوهشگران است و هریک گفتمان مستقلی را میطلبد.
معرفی اجمالی آثار
1- زیارت، جواد محدثی، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج، 1371
این کتاببه تبیین جنبههای مختلف حج و زیارت همت میگمارد. زیارت، قلمرو دل و وادیمحبت; زیارت، زمینهساز معرفت و محبت; نقش زیارت در عصر خفقان و خشونت; پیوندحج و زیارت با رهبری; زیارت و فلسفه یاد و نقش تربیتی زیارت از جمله فصلهایاین کتاب است.
2- شفاء السقام فی زیاره خیر الانام، علی بن عبدالکافی السبکی الشافعی، مجلسدائره المعارف العثمانیه، عربی، 1402، هند
این کتاب ده باب به ترتیب ذیلدارد: احادیث وارده در زیارت; احادیث مربوط به زیارت گرچه با واژه زیارتنباشد احادیث وارده درباره سفر زیارتی; سخنان علما در استحباب زیارت;زیارت، نزدیکی به خداست; سفر زیارتی قربه الی الله است; رد شبهات; توسل واستغاثه; زندگی انبیا و شفاعت.
3- فلسفه زیارت، احمد عابدی، زائر،1376
این کتاب، ترجمه و شرح رساله«زیاره القبور» فخررازی است. این کتاب به بحث عقلی و فلسفی درباره زیارتپرداخته، از آن رو که توسط یکی از علمای سنیمذهب که معروف به «امامالمشککین» بوده است نوشته شده، از اهمیت ویژهای برخوردار است. از جملهفصلهای این کتاب: فوائد زیارت قبور، حکم فقهی زیارت قبور و زیارت قبور درآثار فیلسوفان است.
4- وسیله المحبین الی زیاره المقربین، فارس الحسون، عربی،1409، قم
نویسنده در مقدمه کتاب در بیان فلسفه زیارت مینگارد: خداوند میفرماید: «یا ایهاالذین آمنوا اتقوا الله وابتغوا الیه الوسیله»; معنای وسیله که امر بهابتغای آن شدهایم، چیست؟ ابتغای وسیله به معنای توسل به خدا به توسط مقرباناوست. این کار مانند آنچه مشرکان انجام میدادند، نیست; زیرا آنها «وسیله»را عبادت میکردند و مدعی تقرب به خدا به واسطه «وسیله» بودند; به آنامیدها بسته، از آن میترسیدند نه از خدا!
آنها مشرک بودند، زیرا معتقد بهاستقلال «وسیله» در ربوبیت و عبادت بودند. این کار برخلاف ابتغا و توسل به«وسیله»ای است که ما انجام میدهیم، زیرا ما به پیروی از دستور خداوند وبرای وصول به او، از «وسیله» استفاده میکنیم. «وسیله» چه کسی است؟ روشن است «وسیله»، پیامبر و کسانی هستند که ایشانامر به تمسک به آنان کرده است; یعنی عترت و اهل بیت او; زیرا پیامبر فرمود: (انی تارک فیکم الثقلین، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا ابدا: کتاب الله وعترتی اهل بیتی، فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض.) نگارنده سپس آدابزیارت را برمیشمارد; از جمله: برهنه کردن پا، متانت در گفتار و کردار، مقابلو طرف راست و چپ قبور نماز نخواندن، غسل زیارت، پوشیدن زیباترین و تمیزترینلباسها، مزاحمتبرای دیگران فراهم نکردن، خواندن اذن دخول، نزدیک شدن بهضریح تا حد ممکن، زیارات وارده و معتبر را خواندن، به جا آوردن دو رکعت نماززیارت، بوسیدن ضریح، زیارت به نیابت از والدین، حضور قلب، توبه و استغفار.
در این کتاب مهمترین زیارات وارده چهارده معصوم با ذکر مصادر و سند آوردهشده، درباره نص زیارات، تحقیق و مقابله به عمل آمده است. نویسنده ضمن ذکردعای عهد، زیارت جامعه کبیره و صغیره و دعای بعد از زیارت، زیارتنامه قمربنیهاشم(ع) و فرزندان ائمه(علیهم السلام ) را در کتاب درج میکند.
معرفی اجمالی آثار ضمنی
1- ستارگان درخشان، محمد جواد نجفی، انتشارات اسلامیه، ج4 و11 و15 نویسنده،مجموعهای بیش از ده جلد که هر جلد آن اختصاص به یک معصوم دارد به رشتهتحریر در آورده است. در جلد چهارم (در صفحات 114- 116)به بحث درباره زیارت پرداخته، به نقل از کتاب «علل الشرایع» حدیثی ازامام صادق(ع) مینگارد، که امام حسن(ع) از پیامبر(ص) سؤال کرد: «پاداش زائرشما چیست؟» پیامبر فرمود: «هر کس مرا یا پدر تو یا برادر تو و یا تو راچه ما زنده باشیم، چه نباشیم زیارت کند، لازم است در روز قیامت او را زیارتکنم و از گناهانش برهانم.»
در صفحه 225- 226 این کتاب، روایات دیگریدرباره زیارت ذکر شده است; «ابن قولویه» در «کامل الزیاره» از محمد بنیحیی اشعری که اهل ری بوده است روایت میکند، وی به حضور امام علیالنقی(ع) مشرف شد. امام از وی پرسید کجا بوده است، اشعری عرض کرد به زیارتسیدالشهدا رفته است. امام فرمود: «آگاه باش! زیارت قبر حضرت عبدالعظیم کهنزد شماست مثل زیارت حسین بن علی است!»
جهت آگاهی از روایات زیارت و ثواب آن، خواندن این کتابتوصیه میشود.
در جلد یازدهم این مجموعه (صفحه 108 121) روایاتی از پیامبرو ائمه(علیهم السلام ) در فضیلت زیارت ذکر شده، کیفیت زیارت امام جواد(ع)بیان میشود.
و در جلد پانزدهم (صفحه 174 181) زیارت حضرت ابوالفضل(ع) باذکر آیات و روایاتی که بر جواز زیارت و رامیداشتشهدا دلالت دارد، آوردهمیشود. در صفحه176 این کتاب، مبحث «بوسیدن ضریح» مطرح شده، به شبهات واشکالهای پیرامون آن پاسخ داده میشود.
2- اسلام در پرتو تشیع، حسین خراسانی، میهن
در معرفی این کتاب باید نوشت: اینکتاب از دکترین اسلام و عقاید شیعه که بزرگترین مذهب اسلامی استبحثمیکند. از صفحه 200 211 به بحث درباره زیارت پیامبر و آداب زیارت اختصاصدارد.
نگارنده به نقل از «قسطلانی» در کتاب«المواهب الدنیه»، «السنن الکبری» بیهقی، محمد بن ادریس شافعی و دیگربزرگان اهل سنت روایاتی را از پیامبر درباره زیارت خود نقل میکند.
او به نقل گفتههای «ابن حجر» در رد «ابن تیمیه» پرداخته، اجماع علمایاسلام بر مشروعیت زیارت را بیان میدارد.
3- اسلام و روانشناسی، محمد آل اسحاق
این کتاب همان گونه که از عنوان آنپیداستبه جنبههای روحی آداب اسلامی از جمله زیارت (صفحه 445- 451) میپردازد. در این بخش مباحث ذیل تدوین گشته است: زیارت چیست؟ انواع زیارت،محتوای زیارتنامه و زیارت شهدا. نگارنده در زمینه ریشه روانی زیارت مینویسد: «اسلام حرکت مذهبی را از انقلاب وجدان آغاز میکند و با عوض کردن الگوها دروجدان، شخصیت انسان را دگرگون میسازد، لذا اگر بگوییم در مکتب تربیتی اسلاماز الگوها حداکثر استفاده میشود، خلاف نگفتهایم. پیامبر اکرم(ص) و ائمهمعصومین(علیهم السلام ) الگوهای تضمین شده الهی هستند و در قرآن مجید [ازآنها] به عنوان «اسوه حسنه» تعبیر شده است. رابطه مسلمان با پیامبر ومعصومین(علیهم السلام ) در حد یک عقیده مذهبی نیست، بلکه نبوت و امامت، خطعملی اسلام است. لذا در زیارتنامه به کلمه «صراط مستقیم» تعبیر شدهاند. پساگر بگوییم معصومین، راه خدا هستند، خلاف نگفتهایم.»
4- آیین جعفری، هادینوری، چاپخانه مجلس، 1324
این کتاب نیز از شمار کتبی است که در بخشی از آنعقاید مخالفان عمل زیارت بررسی و نقد میشود. در صفحات226 تا 231 این کتاببه تبیین عقاید وهابیون در حرمت زیارت قبر رسول الله(ص) پرداخته، دلیل ایناعتقاد را روایت «لاتشد الرحال الا الی ثلاثه مساجد» ذکر میکند; وهابیها براین باورند که «شد رحال» و بار و بنه زیارت بستن جز برای مسجد الحرام،مسجد النبی و مسجد الاقصی روا نمیباشد. آنها این باور را به حدیث نبوی نسبتمیدهند، ولی نگارنده کتاب «آئین جعفری» بر این عقیده است که: این روایت را«ابن عباس» نقل کرده، «خبر واحد» و ظنآور است، و ما روایات صحیح دیگریداریم که به جزم دلالتبر جواز زیارت میکنند.
باید افزود خود پیامبر بهمسافرتهای مختلفی میرفت و این عمل ثابت میکند منظور پیامبر از این حدیثاگر آن را بپذیریم حرمت مسافرت و زیارت نبوده است، بلکه ایشان در صدد بیانفضیلت این سه مسجد بودهاند. گو اینکه ممکن است این روایت متعلق به زمان قبلاز نسخ و تغییر حکم باشد، چون روایتی از «ابن ابی ملیکه» میگوید: «عایشهرا دیدم که از زیارت قبر برادرش «عبدالرحمان» برمیگشت، به او گفتم: رسولالله از زیارت قبور نهی کرده است، عایشه گفت: آری، ولی بعد فرمود: نهیتکم منزیاره القبور، فمن اراد ان یزور فلیزر.»
در ادامه مباحث این کتاب، در فصل«استحباب زیارت قبور نزد مسلمین» آمده است: رسول الله(ص) به زیارت شهدایاحد و بقیع میرفت و این عمل، سیره مسلمانان بود. حتی «ابن تیمیه» در رسالهزیارت قبور مینگارد: رسولالله فرمود: هرگاه زیارت قبور میروید، بگویید: السلام علیکم اهل دار قوم مؤمنین و انا ان شاء الله بکم لاحقون. ابن تیمیهمیافزاید: رسول الله فرمود: زیارت قبور، مانند نماز بر میت است و نوعی دعاستو از این جهت است که خداوند، پیامبر را از این عمل (زیارت) در مورد منافقانبازداشت; ابن تیمیمه اشاره به آیه «لاتصل علی احد منهم مات و لا تقم علیقبره» دارد، که به راحتی میتوان فهمید منظور از «لاتقم علی قبره» زیارتقبور است.
«نسائی» یکی از علمای اهل سنت در رساله سوم در باب زیارتبیتالمقدس در کتاب سنن زیارت، به نقل از «ابن تیمیه» مینویسد: رسولالله(ص) فرمود: خداوند، ملائکهای را در اطراف قبر من موکل کرده است تا سلامامتم را به من برسانند.
نگارنده کتاب «آئین جعفری» در ادامه به نقل از«سنن نسائی»، «ابن ماجه» و «احیاء العلوم غزالی» به ذکر احادیثیدرباره زیارت پرداخته، به روایتی از «ابوهریره» اشاره میکند، که پیامبرفرمود: «زوروا القبور فانها تذکرکم الاخره.» و به نقل از وی (ابوهریره)مینگارد: رسول الله(ص) قبر مادرش را زیارت، و بسیار گریه کرد.
سپس نویسنده به نقل روایاتی دیگر از «دارقطنی»، «بیهقی» و «غزالی»میپردازد، که با ذکر احادیثی، زیارت را روا شمردهاند; از جمله «غزالی» در«احیاء العلوم» به نقل از «نافع» مینویسد: بیشتر از صد مرتبه، ابنعمر رادیدم که کنار قبر رسول الله میآمد و میگفت: السلام علی النبی، السلام علیابیبکر و السلام علی ابی!
در صفحه 285- 294 این کتاب به مبحث فلسفه زیارتپرداخته شده، نویسنده معتقد است: زیارت راه یکتاپرستی است، زیرا از ابتداحرکت زائر، یکتاپرستی، خداشناسی و پیمودن راه توحید است; او در ابتدای سفرمیگوید: بسم الله، لا حول و لا قوه الا بالله، توکلت علی الحی الذی لایموت، و درزمان ورود به مزار میگوید: الله اکبر کبیرا والحمدلله بکره و اصیلا، الحمدللهالذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا ان هدانا الله، زائر در زیارتنامهمیخواند: اشهد انک قد اقمت الصلاه و آتیت الزکاه و امرت بالمعروف و نهیت عنالمنکر و اطعت الله و رسوله حتی اتیک الیقین.
5- آئین جمعه، آیهالله حاج میرزا محمدتقی موسوی اصفهانی، تحقیق و نشر مدرسهامام مهدی، قم، 1348 ه.
این کتاب درباره دعا، شرافت آن، امر به آن، رد شبهات وارده و در شرایطدعاست. در باب هشتم این کتاب (صفحه293- 303) به بیان فضیلت زیارتسیدالشهدا و کیفیت آن پرداخته شده، در مقصد نهم (صفحه439- 448) فضیلتزیارت قبور مومنان در روز جمعه با ذکر سند احادیث وارده در این خصوصبیان شده است. معرفی گزارشی آثار در کتابهای ذیل نیز به عنوان موضوع اصلییا فرعی مطالبی درباره زیارت آمده است:
1- ارتباط با ارواح، اکبر صادق، موضوع: زیارت اموات و سخنان امام علی(ع) باآنها.
2- اسلام و هنر، محمود بستانی، موضوع: زیارت و هنر.
3- افکار عمومی و ارتباطات، علی اسدی، موضوع: بحثی در زیارت و زیارتعاشورا.
4- امام حسین بن علی، موسی خسروی، موضوع: سوگواری و زیارت امامحسین(ع) .
5- امراء هستی، ابوالفضل نبوی، موضوع: ولایت در زیارت جامعه.
6- با راهیان قبله، علیرضا محمد خانی، موضوع: زیارت اماکن مقدسه.
7- چهره درخشان حسین بن علی، علی ربانی خلخالی، موضوع: تربت امام حسین(ع) وزیارت او.
8- حج، محسن قرائتی، موضوع: زیارت ائمه و پیامبر(علیهم السلام ) .
9- ثواب الاعمال، شیخ صدوق، (ترجمه: علی اکبر غفاری)، نشر صدوق، موضوع:
زیارت و عزاداری.
10- حضرت معصومه، محمد محمدی اشتهاردی، موضوع: طریقه زیارت امامزادهها. آیین جعفری هادی نوری چاپخانه مجلس
11- ره توشه زائرین حضرت رضا، سید مهدی شمسالدین، موضوع: زیارت امام رضا(ع) .
12- رهبر زوار، اسماعیل هاشمی، موضوع: چهل حدیث در زیارت ائمه و آداب سفربرای زیارت.
13- سخنی چند درباره خداشناسی، شهید محمد جواد باهنر، موضوع: زیارت واحترام قبور ائمه(علیهم السلام ) .
14- سیمای فرزانگان، رضا مختاری، موضوع: دعا، زیارت، توجه و توسل بهائمه(علیهم السلام ) .
15- شام سرزمین خاطرهها، مهدی پیشوایی، موضوع: زیارت قبور شهیدان وشخصیتهای بزرگ اسلامی و قبور شخصیتهای بزرگ اسلام در حومه دمشق.
16- عقاید و تعالیم شیعه، محمد رضا مظفر (ترجمه: محمد مجتهدی شبستری)،موضوع: شیعه و زیارت قبور پیشوایان دینی.
17- توسل از دیدگاه عقل و قرآن و حدیث، سید محمد ضیاءآبادی، موضوع: زیارت قبور.
این کتابها به گونه مستقیم درباره زیارت نیست، بلکه بخشهایی از آن به اینموضوع اختصاص دارد
عبدالله امینی